Ελλάδα – Καφέ αρκούδα (Ursus arctos)
Κατανομή:
Η καφέ αρκούδα Ursus arctos(*) συνανταται σε δύο (2) μεγάλους πυρήνες πληθυσμού που είναι γεωγραφικά διαχωρισμένοι .Oι δύο αυτοί πυρήνες βρίσκονται στο βορειοδυτικό και στο βορειοανατολικό τμήμα της χώρας και σε απόσταση περίπου 200 χλμ ο ένας από τον άλλο: στην οροσειρά Περιστέρι-Πίνδος και στην οροσειρά της Ροδόπης . Η κυριότερη κατανομή του είδους εκτείνεται 17.850 km2 ενώ η συνολική εμβέλεια της κατανομής φτάνει τα 34.868km2 (MoE 2015). Η περιοχή Περιστέρι-Πίνδος αντιπροσωπεύει το νοτιότερο άκρο της κατανομής του είδους σε ευρωπαϊκή κλίμακα, κάτι που της προσδίδει εξαιρετική βιο-γεωγραφική σημασία.
Μέγεθος πληθυσμού:
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ο συνολικός πληθυσμός της καφέ αρκούδας στη χώρα έχει δείξει θετικές τάσεις σε τοπική κλίμακα (κυρίως στην περιοχή της Πίνδου) φτάνοντας σήμερα τουλάχιστον 475-500 άτομα (Pilidis 2015, MoE 2015, Karamanlidis et al. 2017)) με επέκταση της κατανομής σε ιστορικό εύρος (Mertzanis et al. 2009).
Σε βιογεωγραφική κλίμακα: Ο δυτικός πυρήνας πληθυσμού συνδέεται άμεσα με τον βιολογικό πληθυσμό που έχει προσδιοριστεί ως Διναρικός-Πίνδου (καλύπτει 8 χώρες στα Δυτικά Βαλκάνια) και αριθμεί 3.070 άτομα min. (ο 2ος μεγαλύτερος πληθυσμός καφέ αρκούδας στην Ευρώπη) ενώ ο ανατολικός πυρήνας (Eθνικό Πάρκο Ροδόπης) είναι συνδεδεμένος με τον βιολογικό πληθυσμό των Ανατολικών Βαλκανίων που φτάνει τα 520 άτομα min. (Kaczensky, et al. 2013, Chapron, 2014).
Τα μεγέθη του πληθυσμού της καφέ αρκούδας στις στοχευμένες περιοχές του έργου είναι:
Εθνικό Πάρκο Λιμνών Πρεσπών (και ευρύτερη περιοχή του νομού Φλώρινας): εκτιμάται κατά μέσο όρο (Nc) 109 ατόμων. (min 52 – max 196, 95% CI) (Pilidis et al. 2015).
Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου: εκτιμάται σε 140 άτομα min.. (Karamanlidis et al. 2007, Karamanlidis et al. 2011, Karamanlidis et al. 2017 and Mertzanis 2008).
Eθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης: εκτιμάται σε 45-97 άτομα (Pilidis 2015).
Αυτό αθροίζει ένα εκτιμώμενο μέγεθος περίπου 250 ατόμων που αντιπροσωπεύει περίπου το 50% του συνολικού πληθυσμού των καφέ αρκούδων στη χώρα.
Κατάσταση διατήρησης:
Κατάσταση οικοτόπων:
Παρόλο που η συνολική κατανομή της καφέ αρκούδας* καλύπτει μεγάλες και συνεχείς περιοχές, και οι δύο πυρήνες πληθυσμού επηρεάζονται είτε από διαταραχές των οικοτόπων τους λόγω μεγάλων υποδομών (κυρίως αυτοκινητοδρόμων και μεγάλων έργων κατασκευής αιολικών πάρκων) είτε από ακατάλληλη χρήση γης. Στην υποπεριοχή του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου, το ανατολικότερο τμήμα της περιοχής υλοποίησης του έργου, ο βιότοπος της καφέ αρκούδας υπέστη σοβαρή υποβάθμιση και κατάτμηση από το 2005 έως το 2009 λόγω της κατασκευής της Εγνατίας οδού (Mertzanis 2009). Στην υποπεριοχή της Ροδόπης, το ανατολικό τμήμα της περιοχής υποφέρει από υποβάθμιση λόγω της τρέχουσας κατασκευής ενός άλλου αυτοκινητόδρομου της Εγνατίας οδού που συνδέει την Ελλάδα με τη Βουλγαρία. Επιπλέον, η ιδιοκτησία μικρών γεωργικών εκτάσεων αλλά και η υποβάθμιση των δασών βελανιδιάς λόγω δασικών πυρκαγιών, υπερυλοτόμησης και δασικών πρακτικών αραίωσης της βλάστησης είναι οι πιο κρίσιμοι παράγοντες σημαντικής / δυνητικής υποβάθμισης ενδιαιτημάτων καφέ αρκούδας * στην υπο- περιοχή που υλοποιείται το έργο. Τέλος, ένα πρόσφατο διεθνές έργο εξόρυξης πετρελαίου μεγάλης κλίμακας απειλεί μεγάλο μέρος της περιοχής του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου και τους οικότοπους αρκούδας που περιέχονται σε αυτό με μη αναστρέψιμη υποβάθμιση και απώλεια.
Κατάσταση πληθυσμού – ανθρωπογενής θνησιμότητα:
Η επιστημονικά καταγεγραμμένη ανθρωπογενής θνησιμότητα επηρεάζει τον πληθυσμό της καφέ αρκούδας με γνωστές απώλειες που φτάνουν τα 202 άτομα για μια περίοδο από το 1996 έως το 20198 (μέσος όρος 10 απώλειες / έτος). Επηρεάζει επίσης τον ελάχιστο πληθυσμό καφέ αρκούδας * στις στοχευόμενες υποπεριοχές με συνολικό αριθμό γνωστών απωλειών σε 89 άτομα (σχεδόν το 45% των συνολικών γνωστών περιπτώσεων) κατά την ίδια περίοδο. Βάσει του γεγονότος ότι τα περιστατικά θανάτωσηςαπό τον άνθρωπο αντιπροσωπεύουν μόνο το 1/3 των συνολικών περιπτώσεων (Servheen1994) είναι προφανές ότι τόσο σε κλίμακα χώρας όσο και σε κλίμακα της περιοχής έργου του LIFE ARCPROM,τα ποσοστά ανθρωπογενούς θνησιμότητας (9%) και 7,8% αντίστοιχα) εξακολουθούν να υπερβαίνουν το βιώσιμο όριο του 4%. Οι συγκρούσεις αρκούδας-ανθρώπου είναι από τους κύριους λόγους που προκαλούν αυτό το πρόβλημα. Στις δύο υποπεριοχές που στοχεύει το έργο (Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου και Εθνικό Πάρκο Πρεσπών), οι αρκούδες ως τροφικοί οπορτουνιστές, παρουσιάζουν έντονα μοτίβα εποχικής σίτισης από ανθρωπογενείς πόρους τροφίμων. Αυτό το γεγονός αυξάνει την πιθανότητα αλληλεπίδρασης αρκούδας-ανθρώπου και κατ’επέκταση τον κίνδυνο ανθρωπογενούς θνησιμότητας (άμεση θανάτωση για αντεκδίκηση σε ζημιές που προκλήθηκαν από αρκούδα σε αγροτικές,κτηνοτροφικές,μελισσοκομικές εγκαταστάσεις ή / και δηλητηρίαση και σε ορισμένες περιπτώσεις προληπτική θανάτωση).
Τα συνολικά στοιχεία για την κατάσταση της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα τα τελευταία 15 χρόνια που αποκτήθηκαν μέσω προηγούμενων έργων LIFE δείχνουν ότι η αλληλεπίδραση αρκούδας-άνθρωπου γίνεται ένα αρκετά σύνθετο ζήτημα. Τρεις βασικοί παράγοντες φαίνεται να είναι η αιτία αυτού του φαινομένου:
Οι θετικές τάσεις στους τοπικούς υποπληθυσμούς αρκούδων σχετίζονται είτε με προηγούμενες επιτυχημένες προσπάθειες διατήρησης στην Ελλάδα ή / και με την αύξηση της αναπαραγωγικής επιτυχίας και του μεγέθους των απορριμμάτων και του ποσοστού επιβίωσης σε σχέση με την ποιότητα και τη διαθεσιμότητα τροφής. Η επέκταση της κατανομής της αρκούδας αγγίζει το ιστορικό εύρος του είδους (στον πυρήνα του πληθυσμού της Πίνδου) (Mertzanis et al. 2009, MoE 2015)).
Ο κατακερματισμός των οικοτόπων, το φαινόμενο φραγμού των οικοτόπων καθώς και οι σχετικές παρενέργειες στη χωρική συμπεριφορά αρκούδων και στην συνδεσιμότητα του πληθυσμού τους, προκαλούνται από την κατασκευή υποδομών μεταφοράς. Ο πρόσφατα κατασκευασμένος αυτοκινητόδρομος (Εγνατία Οδός) και το σχετικό του δίκτυο, διέσχισαν μερικές από τις πιο σημαντικές περιοχές βιότοπων της αρκούδας στα βουνά της Βόρειας Πίνδου αλλά και στην οροσειρά της Ροδόπης, συμπεριλαμβανομένου τμήματος των υποπεριοχών που στοχεύει το έργο.
Μια αυξανόμενη αμέλεια και έλλειψη διαχείρισης των ανθρωπογενών πηγών τροφής όπως: οικιακά σκουπίδια, απορρίμματα που διασκορπίζονται χαοτικά σε πολλές περιοχές κατανομής της αρκούδας, που είναι η αιτία της διαμόρφωσης μιας «εξοικειωμένης» ή «προβληματικής» συμπεριφοράς από κάποια αρκούδα. Συνολικά, η κατάσταση διατήρησης της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα αξιολογήθηκε στην κατηγορία <U1> («Μη ευνοϊκή – Ανεπαρκής), ενώ η συνολική τάση της κατάστασης διατήρησης τoυ είδους έχει χαρακτηριστεί ως« Σε βελτίωση, + »(MoE 2015).
Καθεστώς προστασίας της καφέ αρκούδας στην εθνική / τοπική νόμοθεσία
Στην Ελλάδα:
Η καφέ αρκούδα προστατεύεται τόσο από την Οδηγία για τους Οικοτόπους (92/43 / ΕΟΚ, Παραρτήματα II και IV ως είδος προτεραιότητας) όσο και από την εθνική νομοθεσία που της έχει αναγνωρίσει το καθεστώς πλήρους προστατευμένου είδους. Συγκεκριμένα ο δασικός κώδικας (παρ. 258, παρ.2ε, 2ζ του ΑΚ 86/69, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 7 του νόμου 1775/75) απαγορεύει τη θανάτωση, σύλληψη, κατοχή και έκθεση αρκούδων. Ωστόσο, το προαναφερθέν νομοθετικό διάταγμα είχε προηγουμένως εξουσιοδοτήσει το Υπουργείο Γεωργίας (και πλέον το Υπουργείο Περιβάλλοντος) να προβλέπει την επιλεκτική παρεκκλίση σε περιπτώσεις τεραστίων ζημίών από αρκούδα σε ζώα, κυψέλες, καλλιέργειες και οπωρώνες. Η τελευταία δικαιοδοσία μεταβιβάστηκε στους Περιφερειακούς Διευθυντές και τις τοπικές Δασικές Υπηρεσίες, μετά τις διοικητικές αλλαγές προς την αποκέντρωση που επέφεραν οι Πράξεις 2218 και 2240/1994 (βάσει προηγούμενου Βασιλικού Διατάγματος 733/69, αυτή η δικαιοδοσία ανήκε στον επικεφαλης του κάθε νομού). Στην πράξη, η παρέκκλιση από την τρέχουσα κατάσταση συνολικής προστασίας (με τα σχετικά ζητήματα αδειοδότησης) έχει ενεργοποιηθεί μόνο μία φορά (το 1981). Ο κανονισμός οικονομικής αποζημίωσης τροποποιήθηκε το 1997 από τον Οργανισμό Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛΓΑ) καλύπτοντας όλες τις κατηγορίες ζημιών από αρκούδα (που υπερβαίνουν ορισμένες καθορισμένες ποσοστώσεις, δηλαδή για μικρά ζώα, πρέπει να είναι απώλεια αξίας 200 € ή περισσότερο) στο 100% της τρέχουσας αγοραίας αξίας τους.
Επιπλέον, το είδοςέχει χαρακτηριστεί επίσημα ως «απειλούμενο» βάσει του Κόκκινου Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (Mertzanis et al, 2009).