ΑΡΚΟΥΔΟ-ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Το 1994 στην Άμφισσα, την άνοιξη, μια αρκούδα απελευθερώθηκε από τοπικούς ακτιβιστές και η ανάγκη για θεραπεία ήταν επείγουσα (φώτο 1). Τα δόντια της είχαν καταστραφεί από το χαλκά που είχε τοποθετηθεί στη μύτη της και την κακή διατροφή (φώτο 2, 3).
Μια ομάδα τριών επιστημόνων, στα είκοσι/τριάντα τους, ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα και ταξίδεψαν από την Αθήνα στην Άμφισσα, για να θεραπεύσουν το ζώο. Η εθελοντική ομάδα θεραπείας (δύο κτηνίατροι, Λουκάς Καμαριανός και Αλέκος Ρώτας και μια σπουδάστρια/οδοντίατρος, Σοφία Ζιώγα) χειρούργησαν την αρκούδα (φώτο 4, 5, 6) πριν μεταφερθεί στο Νυμφαίο/Αρκτούρο.

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

Photo 1 to 6: © Loukas Kamarianos, Alekos Rotas, Sophia Zioga, 1994

Συνηθίζω στην Πρέσπα να τρέχω σε ένα χωματόδρομο έξω από του Ψαράδες. Είναι μια όμορφη διαδρομή κατά μήκος της λίμνης, με τα βουνά της Αλβανίας να υψώνονται στην αντίθετη όχθη. Γνωρίζω ότι το μέρος είναι αρκούδας και πάντα τραγουδώ δυνατά ενώ τρέχω, φωνάζω, χτυπώ τα χέρια μου έτσι ώστε να κάνω αντιληπτή την παρουσία μου.
Ένα πρωινό ενώ επέστρεφα έστριψα και νάτη: μεγαλοπρεπής, πενήντα έως εξήντα μέτρα μακριά μου. Θυμάμαι ότι εκείνη την ημέρα ήταν μια από τις λίγες φορές που είχα ξεχάσει να τραγουδήσω, που δεν έκανα θόρυβο.
Η έκσταση κατανίκησε τον φόβο ή τον πανικό.
Κοιτάξαμε ό ένας την άλλη στα μάτια, και αποφάσισα να γυρίσω την πλάτη μου και αργά-αργά να απομακρυνθώ, αλλά δύο βήματα αργότερα αποφάσισα να γυρίσω προς τη αρκούδα για να σιγουρευτώ ότι δεν με ακολουθούσε. Είχε αναχωρήσει. Όλο αυτό διήρκεσε λιγότερο από ένα λεπτό , αλλά έμοιαζε σαν αιώνες μνημονικής εμπειρίας.

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

Photo 1 to 4: © George Evans

Το ακαδημαϊκό εργαστήριο ζωγραφικής όπου διδάσκω βρίσκεται σε ένα μικρό αγροτικό χωριό που ονομάζεται Μεσονήσι, δέκα χιλιόμετρα από την Φλώρινα. Περιβάλλεται από την πεδιάδα της Πελαγονίας, καλαμποχώραφα, μικρά ποτάμια, καρποφόρα δέντρα, με άλλα λόγια είναι ένα ιδανικό περιβάλλον για την αρκούδα (1, 2).
Ένα πρωινό (φθινόπωρο 2019) παρατήρησα ίχνη από πατημασιές κατά μήκος του κεντρικού χωματόδρομου της πεδιάδας. Όταν φτάσαν οι φοιτητές μου για το εργαστηριακό τους μάθημα πήγαμε έξω στα καλαμοχώραφα για να ιχνηλατήσουμε τις πατημασιές της αρκούδας στο φυσικό της περιβάλλον (φώτο 3,4). Δημιουργήσαμε καλούπια από γύψο ως ανάμνηση του γεγονότος (φώτο 5,6).
Εκείνο το πρωινό μάθημα ήταν, προφανώς, η πρώτη φορά την ιστορία των Σχολών Καλών Τεχνών που μια τάξη ζωγραφικής οργανώθηκε έξω στα χωράφια, παράλληλα με την αρκούδα.

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

Photo 1 to 6: © Yannis Ziogas, 2020

Ήταν μια μακριά μέρα εργασίας, ωστόσο απέμενε να κάνω μια ακόμη δουλειά. Υπήρχε μια παγίδα για λύκους σε μια απομακρυσμένη κοιλάδα του Μαγιέλα, και έπρεπε να ελεγχθεί πριν να πέσει η νύχτα, ώστε να επιβεβαιωθεί ότι όλα ήταν εντάξει πριν να πέσει η νύχτα. Πλησίασα την περιοχή με όλο τον αναγκαίο εξοπλισμό και οδήγησα μέσα από ένα χωματόδρομο που με έφερε στην παγίδα, νοιώθοντας τα μάτια μου βαριά και την κούραση να κυριαρχεί στο σώμα μου. Η θέση της παγίδας ήταν σε άριστη κατάσταση και έτσι άρχισα να οδηγώ προς την επιστροφή και ξαφνικά, άκουσα κάτι. Βγήκα έξω από το αυτοκίνητο και ναι!
Οι λύκοι ούρλιαζαν! Ένοιωσα την καρδιά μου να κτυπά δυνατά και χάρηκα αυτό το πσπάνιο υπέροχο γεγονός. Σκέφτηκα: “ Άξιζε τον κόπο να έρθω μέχρι εδώ». Σε λίγο συνέβη κάτι απρόσμενο· μια θηλυκιά αρκούδα με δύο κουτάβια διέσχισε τον δρόμο μπροστά μου. Η μητέρα στάθηκε στα δυο της πόδια για να καταλάβει καλύτερα ποια ήμουν και αν ήταν ασφαλής, αυτή και τα μικρά της. Τα κουτάβια κοίταξαν προς το μέρος μου, για κάποια δευτερόλεπτα πριν κατηφορίσουν την πλαγιά του βουνού, με την μαμά τους να τα ακολουθεί σαν να ήταν δεμένα με ένα αόρατο νήμα. Είχα μείνει εμβρόντητος: όχι μόνο ήταν μια από τις λίγες αρκούδες που είχαν μείνει στα Απέννινα, ήταν το πρώτο αξιόπιστο συμβάν ανίχνευσης θηλυκής αρκούδας με κουτάβια στο Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα.
Έξι χρόνια αργότερα βρίσκομαι και πάλι στο ίδιο σημείο φωτογραφίζοντας το αποτύπωμα μιας αρσενικής αρκούδας πάνω στο ανοιξιάτικο χιόνι. Αναρωτιέμαι αν βρίσκεται ακόμη εδώ, ευχαριστώ τους λύκους που με έκαναν μέρος της ζωής τους για λίγα αξέχαστα λεπτά και τους ευχαριστώ που με σταμάτησαν και έτσι έζησα μια από τις πιο συγκινητικές εμπειρίες που θα μπορούσε να έχει ένας άνθρωπος.

Antonio Antonucci (αφήγηση)
Giovanna Di Domenico (καταγραφή)
Βιολόγοι Άγριας Πανίδας
Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα

Μια νεαρή αρσενική καφέ αρκούδα των Απεννίνων κτυπήθηκε από ένα αυτοκίνητο (ή φορτηγό) στον Εθνικό Δρόμο που βρίσκεται κοντά στο Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα. Όταν η ομάδα κτηνιάτρων και βιολόγων του Εθνικού Πάρκου Μαγιέλα η αρκούδα ήταν ακόμη ζωντανή, είχε αφεθεί στην άσφαλτο με τα πόδια της ακινητοποιημένα, φαινόταν σαν να είχαν αποκοπεί από το υπόλοιπο σώμα. Η σοβαρότητα του κτυπήματος στη σπονδυλική στήλη ήταν ολοφάνερη, ωστόσο υπήρχε η ελπίδα ότι η κατάσταση δεν φαινόταν τόσο άσχημη όσο φαινόταν. Ακόμη και σε αυτήν την δύσκολη συνθήκη η αρκούδα προσπαθούσε να μετακινηθεί μακριά από τους ανθρώπους, προς το κοντινό δάσος όπου πίστευε ότι θα έβρισκε ένα καταφύγιο για να αναλάβει. Υπήρχε κάτι περίεργο στις κινήσεις της· κινούσε μόνο τη δεξιά πατούσα, ενώ η αριστερή φαινόταν να είναι επίσης λαβωμένη. Η αρκούδα ναρκώθηκε και μεταφέρθηκε στο κέντρο ανάνηψης στο Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα. Την αυγή, όταν συνήλθε, ξύπνησε αλλά λίγο πριν το μεσημέρι κείτονταν νεκρός στο κελί του, παρόλο που οι κτηνίατροι κατέβαλαν κάθε προσπάθεια για να τον σώσουν.
Η ακτινογραφία και η νεκροψία έδειξε ότι το ζώο είχε πολλούς σπασμένους σπονδύλους, με αποτέλεσμα αιμοραγία που ήταν και η αιτία του θανάτου. Ο αριστερός βραχίονας είχε ένα κάταγμα δύο μηνών και πολλά θραύσματα από σφαίρες. Αυτό ανέδειξε και την αιτία της πληγής: η αρκούδα είχε πυροβοληθεί παράνομα δύο μήνες πριν την κτυπήσει το όχημα. Η ιστορία του M1.110 ήταν προφανώς καθαρή. Πυροβολήθηκε κάποια μέρα του Αυγούστου από ένα άτομο που στόχευσε στην καρδιά, αλλά απέτυχε, αντί για αυτό λαβώθηκε στο βραχίονα. Η αρκούδα ταλαντεύθηκε αλλά κατάφερε να παραμείνει ζωντανή και να διαφύγει. Έζησε επί δύο μήνες με δύο υγιείς πατούσες τρώγοντας φρούτα και προετοιμαζόμενος για το χειμώνα, αλλά κατά μια πιθανότητα αυτή η συνθήκη, η έλλειψη της τέταρτης πατούσας, οδήγησε στην αδυναμία της να αποφύγει το αυτοκίνητο στις 4:00 το πρώί της 18ης Οκτωβρίου.
Ο θάνατός του ανέδειξε την ιστορία, την ιστορία της ανθρώπινης καταδίωξης και τους θανάτους τω αρκούδων που προκαλούνται από τον ανθρώπινο παράγοντα.

Giovanna Di Domenico
Βιολόγος Άγριας Πανίδας
Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα

Κάποτε στους Παλιούς Χρόνους ζούσε ένα παιδί που το λέγανε Σίγκο[…]

Έτσι άρχιζε μια ιστορία των Αυτοχθόνων Βορειοαμερικάνων για την αρκούδα την Μουγουίν και πως ο Σίγκο έγινε παιδί της αρκούδας. Τα παιδιά ερχόταν από τα χωριά που βρίσκονται στο Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα και την άκουγαν με τα μάτια και τα αυτιά ανοικτά χωρίς καμιά διακοπή. Όταν η αφήγηση ολοκληρώνονταν ζητούσαν τα παιδιά να την ακούσουν και πάλι, θέλοντας να ακούσουν πως σώθηκε η ζωή του Σίγκο από την μητέρα αρκούδα, που πέθανε για το χατίρι του υιοθετημένου «κουταβιού» της. Οι λέξεις που ακούστηκαν κατά τη διάρκεια της αφήγησης απετέλεσαν για τα παιδιά μια καινούργια ιστορία που γράφτηκε και ειπώθηκε με χρωματιστά σχέδια. Η αρκούδα είναι φιλική, και ήπια, και καλή και όταν πεινάει…τρώει μυρμήγκια!

Giovanna Di Domenico
Βιολόγος Άγριας Πανίδας
Εθνικό Πάρκο Μαγιέλα

Τον Απρίλιο του 2012 η μεγάλη αρσενική αρκούδα της περιοχής ξεψύχησε στους Ψαράδες Πρεσπών, απέναντι από το χωριό, 600μ πριν από ένα εγκαταλειμμένο ξενοδοχείο, πάνω από τον δρόμο που το συνδέει με το χωριό. Είχε δηλητηριαστεί από φόλα. Περαστικοί τον εντόπισαν από την έντονη μυρωδιά που ανέδιδε, καθώς το πτώμα είχε ήδη αρχίσει να αποσυντίθεται. Ενημερώθηκε ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών, ο οποίος και ανέλαβε τη διαχείριση του περιστατικού και κάλεσε τον Αρκτούρο προκειμένου να συμβάλλει με τους ειδικούς επιστήμονές του στη σχετική αυτοψία. Μέλος από τα πίσω άκρα του ζώου είχαν φαγωθεί από άλλα ζώα, πιθανά από αλεπούδες ή σκυλιά. Η φόλα (μια παραγεμισμένη με δηλητήριο νεκρή αγελάδα) αλλά και το πτώμα της αρκούδας εξόντωσαν και άλλα ίσως δεκάδες πλάσματα της φύσης που ήρθαν σε επαφή με αυτά.
Υπολογίστηκε ότι το ζώο είχε πεθάνει πριν από περίπου 10 μέρες. Ειδικός συνεργάτης του Αρκτούρου απέσπασε υλικό για τοξικολογική εξέταση. Από τα νεκρά θηλαστικά και πουλιά που βρέθηκαν στον τότε παράνομο σκουπιδότοπο στην κοιλάδα των Ψαράδων, κοντά στη θέση που βρέθηκε το πτώμα, καθώς και από τη στάση του πτώματος, εξήχθη το συμπέρασμα ότι η αρκούδα είχε θανατωθεί από φόλα.
Ο νεκρός αρκούδος δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθεί, γιατί ζύγιζε σχεδόν 300 κιλά και βρισκόταν σε αποσύνθεση, οπότε και θα διαλυόταν κατά τη μεταφορά του. Ούτε ήταν δυνατόν να σκαφτεί λάκκος και να καταχωθεί, διότι το έδαφος στην περιοχή είναι βραχώδες. Αποφασίστηκε έτσι να καλυφθεί το κουφάρι πρώτα με ένα κομμάτι πλαστικό για μην μυρίζει και μετά να σκεπαστεί με πέτρες.
Εκεί παρέμεινε μέχρι το 2020.

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

© Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών

Τον Μάιο 2012 μια αρσενική αρκούδα πέθανε έξω από τους Ψαράδες. Είχε δηλητηριαστεί από φόλα. Δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθεί το πτώμα του νεκρού αρκούδου, διότι ζύγιζε σχεδόν 300 κιλά. Ούτε ήταν δυνατόν να σκαφτεί λάκκος και να καταχωθεί το πτώμα, διότι το έδαφος είναι βραχώδες. Οι φύλακες τον σκέπασαν με πέτρες.
Οκτώ χρόνια αργότερα, το Γενάρη του 2020 οι φοιτητές και φοιτήτριες του 1ου Εργαστηρίου Ζωγραφικής/Εικαστική Πορεία προς τις Πρέσπες διερεύνησαν τη θέση (φώτο 1, 2). Κάποιοι βράχοι είχαν υποχωρήσει και τα κόκαλα άρχισαν να φαίνονται (φώτο 3, 4).
Τι κάνει κανείς με μια τέτοια πραγματικότητα;

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

Photo 1 to 4: © Yannis Ziogas, 2020

Το καλοκαίρι του 2020 δόθηκε από το ΥΠΕΝ (αρμόδιου φορέα) οι οριστική αδειοδότηση για την εκταφή του σκελετού του μεγάλου αρκούδου, μετά από θετική εισήγηση από τον Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών. Οργανώθηκε μια ομάδα που υλοποίησε την εκταφή του ζώου. Μέλη της ομάδας ήταν οι Γιάννης Ζιώγας (συντονιστής της Εικαστικής Πορείας προς την Πρέσπα, ζωγράφος, καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ), Νίκος Γιαννάκης (Δρ βιολόγος, πρώην πρόεδρος του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών), Γιάννης Τσακνάκης (Καλλιστώ), Αγγέλα Γεωργαντά (αρχιτέκτων μηχανικός), Χρήστος Ιωαννίδης (εικαστικός καλλιτέχνης, απόφοιτος ΤΕΕΤ), Βασίλης Ιωακειμίδης (εικαστικός καλλιτέχνης, απόφοιτος ΤΕΕΤ/ΠΔΜ), Δώρα Σιαφλά (φοιτήτρια ΤΕΕΤ/ΠΔΜ), Νίκος Λιάκος (φοιτητής ΤΕΕΤ), Κωνσταντίνα Λαζαρίδου (φοιτήτρια ΑΣΚΤ), Ερμιόνη Τσακνάκη (φοιτήτρια, Τμήμα Εικαστικών Τεχνών, Ιωάννινα), Κίρκη Τσακνάκη (μαθήτρια), Σίνεϊντ Κόρκοραν (καλές τέχνες), Άγγελος Νικολάου (σχεδιαστής ηλεκτρονικών παιχνιδιών) και Τζούλιαν Χόφμαν (συγγραφέας).
Η διαδικασία εκταφής του σκελετού της αρκούδας των Ψαράδων υλοποιήθηκε 28 έως 30 Αυγούστου 2020. Η ομάδα εργάστηκε επί τρεις ημέρες (Παρασκευή 28, Σάββατο 29 και Κυριακή 30 Αυγούστου με την καθοδήγηση του Πέτρου Λυμπεράκη, Έφορου Σπονδυλωτών (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Ηρακλείου, Πανεπιστήμιο Κρήτης).
Ήταν η εκπλήρωση μιας προσπάθειας που σχετίζονταν με την ανάγκη όχι μόνο για την διάσωση ενός αποδεικτικού μιας βιαιότητας αλλά ταυτόχρονα ως ένδειξη σεβασμού σε ότι είχε απομείνει, σε ότι του άξιζε να υπάρχει. Νοιώσαμε την σημασία της συνύπαρξης με τραγικό ίσως τρόπο, μέσα από τον θάνατο και την εξόντωση του Άλλου.
Από κει και πέρα εκείνο που είχε σημασία ήταν πως θα διαχειριζόμασταν αυτό το μοναδικό υλικό.

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

© Γιάννης Ζιώγας εκτός 3 Βασίλης Ιωακειμίδης, 4 Χρήστος Ιωαννίδης, 6 Julian Hoffman

Τον Οκτώβριο του 2023 (Κυριακή 22 έως Κυριακή 29 Οκτωβρίου) η Μίλιτσα Ίβοβιτς, δρ Ζωολογίας, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Ηρακλείου, πραγματοποίησε την ανασύσταση του σκελετού του δηλητηριασμένου το 2012 αρκούδου. Η επιστημονική διαδικασία της ανασύστασης πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Σχολείο Ψαράδων. Αρωγός στη διαδικασία ήταν ο συνεργάτης της Κωνσταντίνος Μαυραγάνης. Είχε προηγηθεί, μήνες πριν, η αποστολή των οστών από τους Ψαράδες, Δυτική Μακεδονία, στο Ηράκλειο, Κρήτη, για να καθαριστούν από το λίπος και άλλα υπολείμματα και να στερεωθούν. Η διαδικασία ήταν επίπονη και η Μίλιτσα χρειάστηκε δεκάδες ώρες δουλειάς μέρα και νύχτα για να αποκαταστήσει με έναν άρτιο επιστημονικά και αισθητικά τρόπο τον σκελετό του δηλητηριασμένου αρσενικού.
Η αρκούδα επέστρεψε στην Πρέσπα, ως μια υπόμνηση της φρίκης οι λίγοι που προκάλεσαν εξοντώνοντας μια αθώα ύπαρξη και βαρύνοντας με το στίγμα και το τραύμα όλους και όλες εμάς. Τους επόμενους μήνες προγραμματίσαμε να διαμορφωθεί ένα σημείο ενημέρωσης για το γεγονός, ενδυνάμωσης για όλες και όλους που πιστεύουμε ότι η συνύπαρξη είναι εφικτή και η εξόντωση είναι αυτό που είναι: στυγνή δολοφονία. Προγραμματίζουμε αυτή η συνθήκη να είναι έτοιμη το Απρίλιο 2024, την 13η επέτειο από την δολοφονία του αρκούδου.

Γιάννης Ζιώγας
Ζωγράφος
Καθηγητής ΤΕΕΤ/ΠΔΜ

© Γιάννης Ζιώγας 1 έως 5, Κωνσταντίνος Μαυραγάνης 7 και 9 έως 11, Άντα Μπιμπίρη 6 και 8